Kazanowski Adam z Kazanowa h. Grzymała (ok. 1599–1649), kasztelan sandomierski, marszałek nadworny kor. Wywodził się z woj. sandomierskiego. był młodszym synem Zygmunta, podkomorzego kor., i Zofii Warszewickiej. O studiach K-ego mało wiemy, ale sądząc po późniejszej działalności odebrał dość dobre wykształcenie. Jakkolwiek nie piastował najwyższych godności, odgrywał, zwłaszcza za Władysława IV, wybitną rolę, powszechnie uznawany za jego przyjaciela, doradcę i powiernika. Wpływ swój na tego króla zdobył sobie K. jeszcze w młodości, kiedy wraz z królewiczem i swym bratem Stanisławem wychowywał się pod opieką swego ojca Zygmunta, zaufanego dworzanina Zygmunta III. Królewicz Władysław początkowo obdarzał swą przyjaźnią brata K-ego Stanisława; w czasie jednak wyprawy moskiewskiej z niewiadomych bliżej przyczyn przeniósł swój afekt na K-ego. Odtąd K. towarzyszył Władysławowi w podróżach, na sejmy, za granicę, schlebiając zachciankom królewicza. Zygmunt III, który chyba nie bez słuszności podejrzewał, że K. wpływa ujemnie na jego syna, starał się rozerwać ten związek, ale napotkał na opór królewicza.
W l. 1617–8 brał K. udział w wyprawie moskiewskiej. W r. 1620 był komornikiem królewicza i posłował do elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma. W r. 1621 widzimy K-ego z królewiczem pod Chocimiem. W l. 1624–5 towarzyszył królewiczowi na Zachód, zwiedzając Niemcy, Belgię, Włochy i Szwajcarię. W czasie podróży prowadził K. rodzaj sztambucha, tzw. imionnik, do którego wpisywali się wybitni jego znajomi; K. zebrał razem 165 podpisów, w tym również znajomych z kraju. Potem walczył w Prusiech przeciw Szwedom. Wstąpienie na tron Władysława IV otwarło przed K-m szerokie możliwości, albowiem młody król w wielu wypadkach, zwłaszcza gdy chodziło o nadania dóbr, ulegał sugestii swego przyjaciela. K. nie był jednak lubiany na dworze, zarówno ze względu na swą chciwość, jak i ze względu na to, że strzegł zazdrośnie swego stanowiska zausznika króla i potrafił mścić się na swych rywalach. Nie zdradzał jednak większych ambicji politycznych. Początkowo zadowolił się godnością stolnika kor. (10 II 1633), potem został podkomorzym kor. (15 VIII 1634), wreszcie w październiku 1642 r. marszałkiem nadwornym kor. Dzięki tym urzędom mógł stale przebywać na dworze. W r. 1633 pociągnął K. z królem pod Smoleńsk, gdzie z końcem lutego 1634 r. był pełnomocnikiem do odebrania przysięgi kapitulacyjnej Szehina. W czasie pertraktacji polsko-szwedzkich w Sztumskiej Wsi w r. 1635 popierał K. stanowisko swego króla, pomagał królowi pozyskać gdańszczan dla utworzenia floty królewskiej. Z końcem t. r. król powierzył K-emu oraz woj. sieradzkiemu Kasprowi Denhoffowi nadzór nad pobieraniem ceł morskich. W konflikcie z Gdańskiem na tle tych ceł K. brał udział z ramienia króla w rokowaniach z opornym miastem w r. 1636. Nie wiadomo, czy K. nie był autorem projektu kupna polskich statków handlowych. W każdym razie prowadził pertraktacje z Jerzym Hewlem o kupno statków dla floty królewskiej i nabył je jesienią 1635 r. za 379 500 złp. A kiedy Hewel wycofał się ze służby Władysława IV, K. kontrolował z końcem 1637 r. rachunki Hewla za żołd i wyżywienie załogi.
Dn. 22 VIII 1637 r. został K. kasztelanem sandomierskim. Odtąd pilnie uczestniczył w posiedzeniach senatu i sejmu, broniąc pomysłów króla i reprezentując poglądy monarchiczne. Poglądy K-ego charakteryzuje jego wypowiedź na posiedzeniu senatu w r. 1641, kiedy to mówiąc o szlachcie stwierdził: «In alta pace insolescunt et infelicem regem faciunt». Toteż w chwili planowania stworzenia Orderu Kawalerii Niepokalanego Poczęcia upatrzył król K-ego na jednego z kawalerów tego orderu. Na sejmie 1638 r. wystąpił K. w obronie praw Polski do dominium maris Baltici, starał się wzbudzić dumę narodową szlachty wykazując, że król duński Chrystian IV traktuje Polaków «żal się Boże, na równi z Indianami». Jest rzeczą prawdopodobną, że wydany wówczas „Dyskurs potrzebny” (sprzed 16 IV 1638), pismo agitacyjne broniące interesów Polski na morzu, powstało z inspiracji K-ego. W t. r. pojechał K. z królem do Baden i brał udział w spotkaniu króla z cesarzem Ferdynandem III w Mikułowie na Morawach. W r. 1639 uczestniczył w zjeździe króla z elektorem Jerzym Wilhelmem w Szczytnie. Na sejmie 1641 r. popierał sprawę inwestytury nowego elektora Fryderyka Wilhelma, świadom, że działał zgodnie z intencją króla. Równocześnie starał się przekonać szlachtę, że Polska winna utrzymywać 15 000 stałego wojska. Na sejmie 1643 r. nakłaniał szlachtę, by zgodziła się na zapłacenie długów królewskich. Po śmierci Cecylii Renaty 24 III 1644 r. K. zrazu był przeciwny małżeństwu króla z Ludwiką Marią, doradzał ponowne z Habsburżanką. Pod koniec panowania Władysława IV popierał plany wojenne przeciw Turcji. Po śmierci króla na konwokacji 20 VII 1648 r. wypowiedział się za pertraktacjami z B. Chmielnickim, ukaraniem winnych opresji Kozaków, nadaniem im praw szlacheckich. Domagał się wówczas, «żeby forum przeciwko szlachcicowi, krzywdę czyniącemu Kozakowi, w grodzie, ziemstwie, w trybunale naznaczone było». Tatarom radził K. przyznać żołd. Domagał się przyspieszenia elekcji, odbytej tylko przez posłów, by całą szlachtę skierować pospolitym ruszeniem do walki. Na elekcji oświadczył się zrazu za Karolem Ferdynandem, ale wnet przeszedł do zwolenników Jana Kazimierza.
Popierając Władysława IV K. umiał dbać o swe interesy. Nie wzdragał się brać pieniędzy od obcych posłów, traktując je jako zapłatę za usługi. Brał też chętnie podarunki od króla, zarówno w gotówce (20 000 zł otrzymał w czasie swego wesela), jak i w nadaniach. Stąd też zgromadził magnacką fortunę. Po ojcu odziedziczył Grzymałów w woj. ruskim, Kazanów, Kraśniki i Ciepielów w woj. sandomierskim. Majątek ten rozszerzył przez kupna i dary królewskie. W Krakowie posiadał dwa domy, a od króla otrzymał wspaniały pałac w Warszawie koło klasztoru Bernardynów, opisany wierszem przez muzyka królewskiego Adama Jarzemskiego w znanym utworze „Gościniec” (1643). W pałacu tym zgromadził K. bogatą bibliotekę i galerię obrazów włoskich, hiszpańskich i holenderskich, dobrze świadczących o kulturze marszałka. Doczekał się też szeregu dedykacji i panegiryków.
K. nie był jednak człowiekiem łatwym w obejściu. Miewał liczne zatargi z magnatami, prowokował po pijanemu awantury z poszczególnymi dygnitarzami. Najbardziej głośny był jego spór z woj. ruskim Jeremim Wiśniowieckim o majątek Rumno, który musiał dopiero rozsądzać król. Warto przypomnieć, że w Mikułowie po pijanemu zwadził się i omal nie pobił z marszałkiem kor., budząc zgorszenie obecnych i przerażenie młodej królowej. Później w czasie koronacji Ludwiki Marii paru karmazynów oberwało laską od krewkiego marszałka. Nie brakowało K-emu otwartych wrogów, jak np. kanclerz Jerzy Ossoliński, który nienawidził K-ego «gorzej niż psa i węża». Głęboką nienawiść żywiła ku niemu również Cecylia Renata, która nie bez racji widziała w K-m pośrednika w stosunkach pozamałżeńskich króla. K. odpłacał królowej pięknym za nadobne, podburzając króla i skłaniając go do decyzji niemiłych królowej.
W r. 1642 otrzymał K. dzierżawę salin wielickich. Jako żupnik (do r. 1647), przyczynił się do opublikowania planów miasta i kopalni, wykonanych przez szwedzkiego geometrę Marcina Germana, a sztychowanych przez Wilhelma Hondiusa, który sporządził też trzy sztychy K-ego. W r. 1644 w kopalni wybuchł groźny pożar, który trwał osiem miesięcy. Jako dzierżawca licznych starostw (barcickiego 1631, borysowskiego 1633, kozienickiego 1633, rumieńskiego 1633, soleckiego 1634, bielskiego 1638, nowotarskiego 1638, wareckiego 1645) K. był surowym panem i prowadził procesy z poddanymi, zwłaszcza na Podhalu. Chłopi z Cichego i Brzegów protestowali w sądach referendarskich przeciw uciskowi stosowanemu przez K-ego. W r. 1647 uzyskał K. przywilej na wydobywanie kruszców na Podhalu, poza tym, skupując sołectwa, założył tam nowe folwarki w Zubsuchem, Czarnym Dunajcu i Podczerwonem. Nieoczekiwana śmierć Władysława IV była dla K-ego wielkim ciosem. «Bodajbym był albo przód przed panem, dobrodziejem moim, … albo zaraz za panem zeszedł z tego świata» powiedział wówczas chyba szczerze. Życzenie jego spełniło się dość szybko. Jeszcze na sejmie koronacyjnym w r. 1649 zabierał K. głos, wypowiadając się za powiększeniem żołnierza kwarcianego i występując przeciw żołnierzowi powiatowemu. Już jednak w tym samym roku, 25 XII zmarł bezpotomnie w stolicy. Został pochowany 13 I 1650 r. w kościele Św. Jana w Warszawie, gdzie wzniesiono mu pomnik. Cały olbrzymi majątek zapisał żonie Elżbiecie ze Słuszków, córce woj. mińskiego Aleksandra, którą był poślubił w r. 1634, a która po jego śmierci wyszła za Hieronima Radziejowskiego, podkanclerzego kor.
Sztych W. Hondiusa (1648) w Muz. Narod. w W. (reprod.: Portrety i sceny polskie w sztychach Falcka i Hondiusa, Gd. 1955); – Estreicher, XV 438, XVII 114, 395, XVIII 497, 699, XXIII 308, XXX 221–2, XXXIII 227; Enc. Wojsk., IV (z błędami); Łoza, Architekci, (Jarzemski Adam); Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki, I, V; Uruski; – Czapliński W., Na dworze króla Władysława IV, W. 1959; tenże, Polska a Bałtyk w l. 1632–1648. Dzieje floty i polityki morskiej, Wr. 1952; tenże, Polska a Prusy i Brandenburgia za Władysława IV, Wr. 1947; tenże, Senat za Władysława IV, Studia historyczne ku czci S. Kutrzeby, Kr. 1938 I 94, 96, 104; tenże, Władysław IV (Próba charakterystyki), „Roczn. Hist.” T. 17: 1948 s. 140; Czermak W., Na dworze Władysława IV, tenże, Studia historyczne, Kr. 1901 s. 13, 27, 90–5; Hrdina J. N., Geschichte der Wieliczkaer Saline, Wien 1842 s. 40–3; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil.–Witebsk 1859 s. 52, 53, 86, 215, 245, 286, 287, 297, 303, 304, 306, 319–21; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Lw.–W. 1924; tenże, Proces Radziejowskiego, Szkice historyczne, S. 2., Kr. 1896 s. 11, 12, 20, 22, 52, 53; Libiszowska Z., Żona dwóch Wazów, W. 1963 s. 54–6; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 I–II; tenże, Życie polskie w dawnych wiekach, Lw. 1956; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, W. 1819 III 544–5, 618–20; Rastawiecki E., Imionnik cudzoziemców A. Kazanowskiego, „Bibl. Warsz.” 1853 t. 2 (50) 441–79; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych, 1646–1648, Lw. 1865 I 187–8, 205, 253, 300; tenże, Urazy królewiąt polskich, w: Szkice historyczne, Lw. 1901 II 200–18; Trzyna E., Położenie ludności wiejskiej woj. krak. w XVII w., Wr. 1963; Waliszewski K., Polsko-francuskie stosunki w XVII w. 1644–1667, Kr. 1889; Wyczawski H., Biskup Piotr Gembicki, Kr. 1957; – Akta do dziej. Polski na morzu, VII cz. 1–2; Akta sejmikowe woj. krak., II; Dyaryusz wojny moskiewskiej 1633 r., Wyd. A. Rembowski, W. 1895, Bibl. Ord. Krasińskich, XIII; Dyplomaci w dawnych czasach, relacje staropolskie z XVI–XVIII stulecia, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Kr. 1959; German M., Miasto Wieliczka, Haga 1645; Iwanicki K., Laska nadworna kor. na pogrzebie A. K-ego podniesiona, W. 1650; Jarzemski A., Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy, 1643; Kobierzycki S., Historia Vladislai principis, Gd. 1655 s. 17, 869, 890, 914–9; Kochowski W., Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV, Climacter I, Kr. 1683 s. 174, 303; Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego, Wyd. A. Helcel, Kr. 1864; Laboureur J., Histoire et relation du voyage de la Royne de Pologne, Paris 1647 I 183, 186, 201, 203, 210, 214, II 34–5, III 4; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, VI 85, 86, 120; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641–1653, Wyd. R. Pollak, Wr. 1957; Listy Władysława IV do Krzysztofa Radziwiłła 1612–1632, Wyd. A. Muchliński, Kr. 1867 s. 52, 55, 87, 88, 96, 104, 115; Materiały do powstania Kostki Napierskiego 1651 r., Wyd. A. Przyboś, Wr. 1951; Ogier K., Dziennik podróży do Polski 1635–1636, Wyd. W. Czapliński, Gd. 1950, 1953 cz. I (s. 194–5 podob.), cz. II; Okolski S., Kontynuacya dyaryusza wojennego w r. 1638 odprawiona, Wyd. K. J. Turowski, Kr. 1858 s. 77–9; Ossoliński J., Pamiętnik (1595–1621), Wyd. J. Kolasa i J. Maciszewski, Wr. 1952; Oświęcim S., Dyaryusz 1643–1651, Wyd. W. Czermak, Kr. 1907, Script. Rer. Pol., XIX; Pac S., Obraz dworów europejskich na początku XVII w., Wyd. J. K. Plebański, Wr. 1854 s. 3, 4, 65, 73, 77, 97, 126, 137, 141; Radziwiłł A. S., Pamiętniki, Wyd. E. Raczyński, P. 1839 I 144, 187, 214, 220, 258, 335, 336, 344, 367, 394, 415, II 22, 48, 51, 60, 80, 88, 99, 139, 155–7, 163, 164, 279, 400, 405, 450, 457; Relacje nuncjuszów apostolskich o Polsce, Berlin–P. 1864 II 186, 187, 191, 221, 222, 252; Rudawski W. J., Historia polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego, Pet.–Mohylew 1855 I 60, 102; Sobieski Jakub, Dwie podróże po krajach europejskich w l. 1607–13 i 1638, Wyd. E. Raczyński, P. 1833 s. 193, 222–3; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 254–5; Szczerbic P., Artykuły Securitatis przy Boku J. K. M. Naywyższych Sądów Marszałkowskich, W. 1646; Urkunden u. Actenstücke, I; Vol. leg., III 441; Wassenberg E., Gestorum Wladislai IV pars I, II, Gd. 1641 I 136 i n., 139, 179–81, II 65; Wojsznarowicz K. J., Laska żelazna w popiele skruszona abo Kazania na exekwiach A. K-ego, L. 1650; – B. Kórn.: rkp. 347; B. Ossol.: rkp. 214, 218, 225, 231, 5387; B. PAN w Kr.: rkp. 2251, 2254, 2256; B. Uniw. Wrocł.: Steinwehr 37 Polonica III 638–659; WAP w Gd.: Recesy sejmów pol. 300, 29, 121–6; Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski; Deutsches Zentral Archiv Merseburg: Rep. Polen 9.
Władysław Czapliński i Adam Przyboś